Z kodeksu karnego:
Art.115, paragraf 13. Funkcjonariuszem publicznym jest: (między innymi)
1) Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej,
2) poseł, senator, radny,
2a) poseł do Parlamentu Europejskiego,
3) sędzia, ławnik, prokurator, funkcjonariusz finansowego organu przygotowawczego ...
4) osoba będąca pracownikiem administracji rządowej, innego organu państwowego lub samorządu terytorialnego ...
Odpowiedź na interpelację nr 7675 Najciekawszy fragment na czerwono poniżej.
w sprawie ewentualnych zmian legislacyjnych w Kodeksie karnym
Odpowiadający: podsekretarz stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości Marcin Warchoł
Warszawa, 12-12-2016
Szanowna Pani Marszałek,
w odpowiedzi na interpelację, w sprawie odpowiedzialności karnej urzędników państwowych i samorządowych za prowadzenie w sposób przewlekły postępowań administracyjnych oraz wydawanie w toku ww. postępowań decyzji administracyjnych (w tym także o charakterze finansowym) z rażącym naruszeniem prawa, uprzejmie wyjaśniam, co następuje.
Na gruncie prawa karnego instrumentem służącym penalizacji zachowań polegających na tzw. nadużyciu władzy publicznej jest art. 231 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. z 2016 r. poz. 1137, z późn. zm.), dalej jako k.k.. Istota przestępstwa z art. 231 k.k. polega na przekroczeniu uprawnień lub niedopełnieniu obowiązków przez funkcjonariusza publicznego i działaniu w ten sposób na szkodę interesu publicznego lub prywatnego.
Przedmiotem ochrony jest więc nie tylko prawidłowe funkcjonowanie instytucji państwowych i samorządu terytorialnego, tj. prawidłowe wykonywanie uprawnień i obowiązków przez funkcjonariuszy publicznych, ale także wszelkie dobra prawne zagrożone lub naruszone zachowaniem funkcjonariusza publicznego. Tak ujęty przedmiot ochrony oznacza, że przestępcze zachowanie z jednej strony godzi w autorytet oraz zaufanie społeczne do reprezentowanych przez funkcjonariuszy publicznych władz i instytucji, z drugiej zaś w konkretne interesy i dobra o charakterze ogólnym (społecznym) jak i jednostkowym (indywidualnym). Kryminalizacja tego rodzaju czynów ma związek z konstytucyjną zasadą legalizmu wyrażoną w art. 7 Konstytucji RP zobowiązującą organy władzy publicznej do działania na podstawie i w granicach prawa.
Sprawcą przestępstwa z art. 231 kk może być jedynie funkcjonariusz publiczny, tj. jedna z osób należąca do kręgu osób wskazanych w art. 115 § 13 k.k. Zgodnie z treścią art. 115 § 13 pkt 4, 5 k.k., funkcjonariuszem publicznym jest m. in. osoba będąca pracownikiem administracji rządowej, innego organu państwowego lub samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe, a także inna osoba w zakresie, w którym uprawniona jest do wydawania decyzji administracyjnych; osoba będąca pracownikiem organu kontroli państwowej lub organu kontroli samorządu terytorialnego, chyba że pełni wyłącznie czynności usługowe. Jest to więc przestępstwo indywidualne, a zawarte w treści art. 115 § 13 k.k. wyliczenie osób będących funkcjonariuszami publicznymi ma charakter katalogu pełnego i zamkniętego.
Przestępstwo z art. 231 k.k. można popełnić zarówno przez działanie jak i przez zaniechanie. Dla ustalenia czy w danej sytuacji funkcjonariusz publiczny dopuścił się tzw. nadużycia władzy publicznej konieczne jest uprzednie ustalenie treści, zakresu oraz źródła uprawnień i obowiązków danego funkcjonariusza publicznego, gdyż dopiero to ustalenie pozwala na prawidłową ocenę, czy w danej sytuacji doszło do przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków. W istocie przepisu art. 231 k.k. nie chodzi bowiem o ogólne uprawnienia i obowiązki związane z danym stanowiskiem lub pełnioną funkcją, lecz o uprawnienia i obowiązki, które aktualizują się w odniesieniu do konkretnie zaistniałej sytuacji, w jakiej znalazł się funkcjonariusz publiczny w kontakcie z interesem publicznym lub prywatnym. Źródłem uprawnień i obowiązków funkcjonariusza publicznego są uregulowania o strukturze mniej lub bardziej sformalizowanej, o charakterze ogólnym lub wewnętrznym określające zakres ww. uprawnień i obowiązków w związku z zajmowanym stanowiskiem lub pełnioną funkcją przypierające postać przepisów Konstytucji RP, ustaw, rozporządzeń, zarządzeń, umów międzynarodowych, przepisów prawa europejskiego, zarządzeń o charakterze wewnętrznym, uchwał, statutów, instrukcji urzędowania, zakresów obowiązków pracowniczych, regulaminów, okólników, umów o pracę, decyzji administracyjnych, obowiązków wynikających z racji pełnionej służby, aktów tzw. miękkiego prawa międzynarodowego, poleceń służbowych, rozkazów, wytycznych itp.
Przez przekroczenie uprawnień rozumie się przy tym podejmowanie przez funkcjonariusza publicznego czynności służbowych, które wykraczają poza jego uprawnienia, lub tych, które wprawdzie mieszczą się w zakresie jego uprawnień, ale do podjęcia których brak było podstawy faktycznej lub prawnej. Niedopełnienie obowiązku polega zaś na zaniechaniu wykonania przez funkcjonariusza publicznego nałożonego na niego obowiązku w ogóle lub częściowo, jak też wykonaniu go w sposób niewłaściwy, nienależyty, sprzeczny z jego istotą lub charakterem, czy też z obowiązującymi w tym zakresie przepisami prawa.
Występek określony w art. 231 k.k. należy jednocześnie do kategorii przestępstw materialnych znamiennych skutkiem, którym jest wystąpienie realnego niebezpieczeństwa powstania szkody w interesie publicznym lub prywatnym. Pojęcie szkody rozumiane jest tutaj szeroko i swym zakresem obejmuje zarówno szkodę materialną (majątkową), jak i niematerialną (niemajątkową - np. krzywda moralna) co wiąże się z różnym charakterem dóbr, którym może zagrażać te przestępstwo.
Przestępstwo te występuje w dwóch typach podstawowych (art. 231 § 1 k.k., art. 231 § 3 k.k.) oraz w jednym typie kwalifikowanym (art. 231 § 2 k.k.). Typami podstawowymi są umyślne oraz nieumyślne przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków przez funkcjonariusza publicznego, natomiast typem kwalifikowanym jest dopuszczenie się przez funkcjonariusza publicznego umyślnego przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej (tj. osiągniecia bezprawnej korzyści dla siebie, jak i dla kogoś innego - art. 115 § 4 k.k.).
Zgodnie z treścią przepisu art. 231 § 1 k.k. funkcjonariusz publiczny, który przekraczając swoje uprawnienia lub nie dopełniając swoich obowiązków, działa na szkodę interesu publicznego lub prywatnego, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Czyn ten należy to grupy przestępstw umyślnych, który można popełnić zarówno z zamiarem bezpośrednim jak i z zamiarem ewentualnym. Powyższe oznacza, iż zachodzi on wówczas, gdy sprawca uświadamia sobie, iż przekraczając nadane mu uprawnienia lub nie dopełniając ciążących na nim obowiązków poprzez swoje zachowanie (działanie, zaniechania) sprowadza zagrożenie dla dobra prywatnego lub publicznego, działając tym samym na szkodę w/w interesu, albo przewidując taką możliwość godzi się na powyższy stan rzeczy.
Nieumyślna forma popełnienia tego przestępstwa określona została w art. 231 § 3 k.k. i podlega karze grzywny, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Czyn ten występuje w sytuacji, gdy funkcjonariusz publiczny nie mając zamiaru przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków, ani działania na szkodę interesu publicznego lub prywatnego, na skutek niezachowania należytej ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, czyni powyższe w wyniku błędu co do zakresu uprawnień lub obowiązków oraz związanego z tym działania na szkodę interesu publicznego lub prywatnego pomimo tego że możliwość popełnienia czynu powinien i mógł przewidzieć (tzw. nieświadoma nieświadomość - niedbalstwo) albo w wyniku bezpodstawnego przepuszczenia, iż uniknie popełnienia czynu pomimo możliwość przewidywania jego popełnienia (tzw. świadoma nieświadomość – lekkomyślność). Jednocześnie warunkiem koniecznym niezbędnym do zaistnienia czynu z art. 231 § 3 kk jest powstanie istotnej szkody występującej po stronie pokrzywdzonego. Istotna szkoda jest pojęciem ocennym i nie ogranicza się tylko do szkody majątkowej, ale swoim zakresem obejmuje także szkodę niemajątkową, np. krzywda moralna stanowiąca znaczącą dolegliwość. Czyniąc ustalenia co do tego, czy szkoda jest istotna w rozumieniu art. 231 § 3 k.k., należy rozważyć całokształt okoliczności sprawy, w tym rodzaj szkody, rozmiar naruszenia dobra, sposób naruszenia, a także inne okoliczności. Szkoda istotna, to bowiem szkoda znacząca, wyraźnie odczuwalna, niebagatelna, stanowiąca znaczną dolegliwość dla strony pokrzywdzonej.
Typ kwalifikowany do przestępstwa opisanego w art. 231 § 1 k.k. określony został w art. 231 § 2 k.k. Okolicznością wpływającą na zaostrzenie odpowiedzialności karanej jest dopuszczenie się przez funkcjonariusza publicznego przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków w celu osiągniecia korzyści majątkowej lub osobistej. Przestępstwo te zagrożone jest karą pozbawienia wolności od roku do lat 10. W tym typie przestępstwo te można popełnić jedynie z zamiarem bezpośrednim kierunkowym.
Sankcje przewidziane w treści art. 231 k.k. nie ukazują całego obrazu surowości represji karnej, która może być zastosowana wobec sprawcy tzw. przestępstwa urzędniczego. Po pierwsze w sytuacji orzeczenia wobec sprawcy czynu z art. 231 § 1 k.k. lub z art. 231 § 2 k.k. kary pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej wykonania na okres próby istnieje nadto możliwości wymierzenia dodatkowo kary grzywny. Zgodnie z brzmieniem art. 71 § 1 k.k. sąd zawieszając wykonanie kary pozbawienia wolności może orzec grzywnę, jeżeli jej wymierzenie obok kary pozbawienia wolności na innej podstawie nie jest możliwe. Po drugie przepisy, w stosunku do sprawców czynów z art. 231 k.k., przewidują możliwość orzeczenia środków karnych np. w postaci zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu, świadczenia pieniężnego, podania wyroku do publicznej wiadomości (art. 39 pkt 2, 7, 8 k.k.), czy też przepadku korzyści majątkowej osiągniętej z przestępstwa (art. 45 k.k.), jak również środków kompensacyjnych na rzecz pokrzywdzonego w postaci obowiązku naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem w całości albo w części (art. 46 § 1 k.k.), zadośćuczynienia za doznaną krzywdę (art. 46 § 1 k.k.), ewentualnie nawiązki (art. 46 § 2 k.k.).
Mając powyższe na uwadze wypada przyjąć, iż pracownicy organów administracji państwowej i samorządowej, organów kontroli państwowej i samorządowej, są funkcjonariuszami publicznymi (jeżeli nie pełnią wyłącznie czynności usługowych - np. pracownicy sekretariatu, zaopatrzenia, obsługi logistycznej i technicznej), podobnie jak i inne osoby, które z mocy prawa lub tzw. porozumienia administracyjnego są uprawnione do załatwiania indywidualnych spraw w drodze wydawania decyzji administracyjnych. W związku z powyższym niewłaściwe sprawowanie przez ww. osoby powierzonych im funkcji może rodzić po ich stronie, w niektórych przypadkach, odpowiedzialność karną z art. 231 k.k. Jednocześnie prowadzenie przez ww. osoby postępowań administracyjnych w sposób przewlekły lub wydawanie w toku postepowań administracyjnych decyzji administracyjnych z rażącym naruszeniem prawa może uchodzić za niedopełnienie obowiązków lub przekroczenie uprawnień.
Tym samym wydaje się, iż obecnie obowiązujące uregulowania prawne są wystarczające do skutecznego pociągania do odpowiedzialności karnej osób będących tzw. urzędnikami państwowymi i samorządowymi w sytuacji nieprawidłowego wykonywania powierzonych im zadań służbowych. Szeroki wachlarz kar i środków karnych, umożliwia zaś wymierzenie za tego rodzaju zachowania surowej sankcji, w tym również o charakterze pieniężnym, czyniącej powyższe zadość m. in. funkcji kompensacyjnej prawa karnego.
Jednocześnie nie można zapominać o tym, że oprócz odpowiedzialność karnej urzędników państwowych i samorządowych istnie również odpowiedzialność cywilna urzędników państwowych i samorządowych.
Na gruncie prawa cywilnego odpowiedzialność finansowa ww. osób regulowana została w ustawie z dnia 20 stycznia 2011 r. o odpowiedzialności majątkowej funkcjonariuszy publicznych za rażące naruszenie prawa (Dz. U. z 2016 r. poz. 1169), która określa zasady odpowiedzialności majątkowej funkcjonariuszy publicznych wobec Skarbu Państwa, jednostek samorządu terytorialnego lub innych podmiotów ponoszących odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu władzy publicznej, za działania lub zaniechania prowadzące do rażącego naruszenia prawa.
Ponadto na uwadze należ mieć również to, że nie każde bowiem przekroczenie uprawnień czy też niedopełnienie obowiązków przez funkcjonariusza publicznego samo przez się realizuje znamiona przestępstwa z art. 231 k.k., ale tylko takie, które w danych okolicznościach stwarza realne zagrożenie dla interesu publicznego lub prywatnego. Samo przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków przez funkcjonariusza może być natomiast podstawą odpowiedzialności służbowej lub dyscyplinarnej. Poprzez przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązku należy rozumieć jedynie najpoważniejsze czyny inne niż wykroczenia dyscyplinarne. Nie każdy bowiem czyn społecznie nagany jest tym samym czynem bezprawnym, a domniemanie, że każde formalne przekroczenie uprawnień lub niedopełnienie obowiązków stanowi samo przez się działanie na szkodę interesu publicznego lub prywatnego i to zarówno pod względem podmiotowym, jak i przedmiotowym nie dałoby się pogodzić z materialną definicją przestępstwa i pomijałoby oczywisty fakt, że oprócz odpowiedzialności karnej istnieje także odpowiedzialność służbowa i dyscyplinarna.
Reasumując stwierdzić wypada, iż Ministerstwo Sprawiedliwości, w rozpatrywanej materii, nie dostrzega potrzeby tworzenia nowych rozwiązań karnoprawnych. W rzeczywistości problemem nie jest bowiem brak odpowiednich uregulowań prawnych, ale niedostateczne zrozumienie i właściwe stosowanie obecnie obowiązujących przepisów. Z tych też względów w chwili obecnej nie planuje się podejmowania prac legislacyjnych mających na celu wprowadzenie do k.k. nowych regulacji modyfikujących odpowiedzialność karnoprawną za tzw. przestępstwa urzędnicze, w tym także zmian dotyczących wprowadzania dodatkowych sankcji o charakterze finansowy. Istniejąc rozwiązania prawne w sposób optymalny realizują pokładane w nich cele, w tym także w zakresie właściwej reakcji penalnej na przestępcze zachowania.